Üsküdar Üniversitesi Rektör Danışmanı ve Tıp Fakültesi Farmakoloji Anabilim Kısmı Lideri Prof. Dr. Tayfun Uzbay, bilim dünyasında etik dışı uygulamaların telaş verici boyutlara ulaştığını anlattı.
Bilim dünyası global ölçekte son 20 yıldır etik erozyonu uğradı
Bilim dünyasının son 20 yıldır önemli bir etik erozyon yaşadığını tabir eden Prof. Dr. Tayfun Uzbay, bu sorunun memleketler arası itibarlı bilim mecmualarında yayımlanan makalelerle de kanıtlandığını belirtti. Prof. Dr. Uzbay, Northwestern Üniversitesi’nden metabilimci (bilimin bilimi) Reese Richardson’ın PNAS mecmuasında yayımlanan ve Science mecmuasının de gündemine taşıdığı çarpıcı çalışmaya dikkat çekti.
Prof. Dr. Uzbay, bu araştırmanın ortaya koyduğu tabloya ait şunları lisana getirdi:
“Richardson, yaptığı değerlendirmede hüzün verici olarak çok çarpıcı birtakım datalara ulaştı ve şu anda bilimsel yayınların etik dışı birtakım sapmalarla büyük bir sanayi haline gelmeye başladığını, birçok uydurma yayının ya da birçok niteliksiz yayının nitelikli mecmualarda bile çarçabuk yayımlandığını ortaya koymuşlar. Yaptıkları çalışmada tespit ettikleri değerli hususlardan biri, hepimizin hürmet duyduğu PLoS One üzere saygın mecmualarda editörlerin taraflı bir hakemlik düzeneği işlettiklerini ortaya koymaları. Ne demek istiyorum? Editörler, makul müelliflerin makalelerine odaklanmış, onların çalışmalarını çok fazla zorlamadan, yayınlanmasını kolaylaştırmışlar. Çalışmada bu durum açıkça ortaya konuyor. Araştırma derinleştikçe ise karşımıza hayli enteresan bağlantılar ağı çıkıyor. Bu ağ içinde; uydurma bilgilerin kolaylıkla olağan bir makale haline getirilip yayımlanmasından tutun, 3-4 yazarlı bir çalışmanın 8-9 yazarlı hale getirilip müellif sıralarının satılmasına kadar pek çok üzücü ve bilime olan saygıyı zedeleyici sonuçlara ulaşılıyor. Bu, aslında çok ses getiren bir çalışma. Türkiye’de şimdi çok farkına varılmadı, tahminen de çok yeni olduğu için.”
Sahte bilim giderek bir sanayiye dönüşüyor
Edinburgh Üniversitesi’nde misyon yapan bilim gazetecisi Dr. Kathleen O’Grady’nin, bu bahiste bir öteki makale kaleme aldığını da lisana getiren Prof. Dr. Uzbay, “Söz konusu makaleyi tahlil ederek üzerine kimi ek bilgiler de ekliyor. O’Grady, bilimin —özellikle düzmece bilimin— giderek bir sanayiye dönüşmekte olduğunu vurguluyor ve bu durumu altını çize çize anlatıyor. Üstelik bunu, alanında tepede kabul edilen en kıymetli bilim mecmualarından biri olan Science’da yayımlatıyor. Bu bize şunu gösteriyor: Bahis, dünya çapında bilim insanlarının, itibarlı bilim mecmualarının ve bilim topluluğunun ağır dikkatini çekmiş durumda. Üstelik artık bu durum önemli bir sorun haline gelmeye başlamış.” diye konuştu.
Bilimsel sahtekarlık artık organize!
Bilimsel sahtekarlığın artık ferdi hareketlerin ötesine geçerek organize bir yapıya dönüştüğünü belirten Prof. Dr. Uzbay, “yayın fabrikaları” olarak isimlendirilen bu sistemin işleyişini şöyle anlattı:
“Bu artık içinde paranın da dönmekte olduğu büyük bir sanayiye dönüşmüş durumda ve bunlara yayın fabrikaları deniliyor. Birtakım yayınlar üretiliyor. Bu formda çok kısa müddette birtakım bireyler istediklerinden daha fazla sayıda makaleye sahip olabiliyorlar. Hatta kimi atıf ağları da var. Birbirlerine karşılıklı atıfta bulunuyorlar. Mecmua editörleri karşılıklı paslaşarak makalelerini yayımlıyorlar. Bu makaleler önemli kontrollerden geçmeden yayımlanıyor ya da makalelerin defoları varsa o defolar bilimsel çalışılarak laboratuvarlarda değil de fake olarak düzeltiliyor ve makaleler yayımlanıyor. ‘Peki, dürüst ve nitelikli yayınlar yapan bilim insanları var, lakin etik dışı işler yapanlar da var. Onlar yakalandığında ne oluyor?’ İşte asıl sorun burada. Bu bireyler teşhir ediliyorlar, fakat birçok vakit önemli bir yaptırımla karşılaşmıyorlar. Birtakım önemli kurumlarda işlerine son verilebiliyor lakin çoğunlukla ağır cezalar almıyorlar. Akademik dünyanın dışına itilseler bile bu, geçmişte olduğu üzere caydırıcı olmaktan çıkmış durumda. Günümüzde ise bu cins etik dışı uygulamaların giderek yasallaşmaya başladığını görüyoruz. Her iki makalede de altı çizilen kıymetli noktalardan biri bu. Paralı yayıncılık ve ortacılar üzerinden makale yayımlatma artık giderek olağan hale gelmiş durumda.”
Sahte yayınlar toplumsal sıhhat için risk oluşturuyor
Sahte yayınların en çok tıp ve sıhhat bilimleri alanında görülmesinin toplumsal sıhhat için büyük bir risk oluşturduğuna dikkat çeken Prof. Dr. Uzbay, şöyle devam etti:
“Daha üzücü olan diğer bir mevzu var. Bu tip yayınlar maalesef tıp bilimleri ve sıhhat bilimleri alanında daha çok görülüyor. Bilhassa messenger RNA ve mikroRNA bahislerinde son periyotta çok fazla dikkat çekiliyor. Biyoloji laboratuvarlarında, bilhassa mikroRNA çalışmalarında çok sayıda uydurma yayına ulaşıldığı bildiriliyor. Sıhhat bilimleri alanında, kanser üzere son derece kıymetli bir hususta da aldatıcı ve geçersiz makalelerin yayımlandığı görülüyor. Bundan yaklaşık yedi yıl evvel, 2017’de, Nature mecmuasında —bilim dünyasının tepesindeki yayınlardan biri— “Hiperprolifik Yazarlar” başlığıyla değerli bir makale yayımlanmıştı. Bu makale, ünlü Stanford Üniversitesi profesörü Dr. Ioannidis tarafından kaleme alınmıştı. Makalede, birtakım bilim insanlarının akıl almaz derecede yüksek yıllık yayın sayısına ulaştığına dikkat çekiliyordu. Örneğin, yılda 80 makale yayımlayan bireylerden kelam ediliyordu. Bu, kolay bir hesapla, bir kişinin ortalama beş günde bir makale yayımlaması manasına geliyor ki pratikte mümkün olmayan bir durum. Bu türlü bir üretkenlik, lakin belli ağlar ve karşılıklı çıkar ilgileri içinde oluşabilecek bir sonuçtu.”
Aslında bugün gelinen noktanın temellerinin o periyotta atıldığını kaydeden Prof. Dr. Uzbay, “O yıllarda, daha çok ‘sempatik kanal’ üzerinden, yani düzgün bağlantılar içindeki bilim insanlarının karşılıklı olarak birbirlerinin yayınlarını desteklemesi kelam konusuyken; bugün bu durum, sahteciliğin ve paranın döndüğü bir sanayiye dönüşmüş durumda. Bu da işin en tehlikeli boyutunu oluşturuyor. Pekala, bu durum karşısında ne yapılmalı? Görünen o ki akademinin, üniversitelerin ve bilim örgütlerinin, bilimdeki takdir ve ödüllendirme düzeneklerini yine gözden geçirmesi gerekiyor.”
Nitelikli araştırmaları teşvik edip ödüllendirmeliyiz
Türkiye’deki duruma da değinen Prof. Dr. Uzbay, sözlerini şöyle tamamladı:
“Bizde ekseriyetle takım atamalarında ve bilimsel mükafatların verilmesinde, yüklü olarak yayın ve atıf sayılarına bakıyoruz. Lakin bu sayılara bakarken derinlemesine bir kıymetlendirme yapmıyoruz; çalışmaların içeriğine, bilime dair hangi soruları sorduğuna ya da hangi sorunlara odaklandığına gereğince dikkat etmiyoruz. Münasebetiyle, çok çeşitli alanlarda, birbirinden farklı hususlarda yayın yapabilen; fakat neye odaklandığı net olmayan, buna karşın yüksek sayıda yayın ve atıfa sahip bilim insanlarımız var. Her yıl, H-indeksine nazaran yayımlanan ve dünyadaki bilim insanlarını sıralayan listelerde, birinci %2’lik dilime giren çok sayıda bilim insanımız bulunuyor. Lakin buna karşın, Türkiye’nin bilimsel ve teknolojik gelişim açısından neden üst seviye ülkeler kadar güçlü bir üretim kapasitesine sahip olmadığı da ayrıyeten sorgulanması gereken bir bahistir.”
Akademik ödüllendirme ve takım atama sistemlerimizi yine gözden geçirmeliyiz!
Bu nedenle, akademik ödüllendirme ve takım atama sistemimizi yine gözden geçirmemiz gerekiyor diyen Uzbay, “Sayı ve skor odaklı kıymetlendirme yerine, bilim beşerinin kendi emeğiyle ürettiği, şahsen içinde yer aldığı çalışmalara öncelik vermemiz; bu cins nitelikli araştırmaları teşvik edip ödüllendirmemiz değerlidir. Aksi takdirde, yakın gelecekte, bilime olan inanç -ki COVID-19 devrinde zati önemli formda zedelenmişti- daha da zayıflayacaktır. Bu ise toplumun bilime güvenmeyi bırakması, hurafelerin tekrar güç kazanması ve toplumun hurafecilerin tesirine girmesi manasına gelir. Bu durum, hem toplum sıhhatini hem de ülkenin gelişimini olumsuz istikamette etkileyecektir.” tabirlerini kullandı.
Kaynak: (BYZHA) Beyaz Haber Ajansı
